Odnalezione miejsce

W piątek 16. października odbyły się warsztaty dla młodzieży na temat dziedzictwa kulturowego oraz wykład o przenikaniu się kultur na Śląsku na przełomie wieków. Sobotnie spotkania uświetniła wystawa zdjęć Pawła Stalmacha: „Pszczyńskie Nekropolie” i koncert Quartet Klezmer Trio. Podczas koncertu można było usłyszeć tradycyjną żydowską i bałkańską muzykę klezmerską w aranżacjach własnych zespołu.Nie udało się w niedzielę zwiedzić pszczyńskiego kirkutu wraz z Panem Piotrem Pilukiem. Nie mógł niestety przyjechać ze względów zdrowotnych.

Jednak dla wszystkich zainteresowanych i tych, którzy przybyli w niedzielę na kirkut z myślą, że Pan Piotr Piluk opowie o pszczyńskiej nekropoli pozwolimy sobie przypomnieć historię jednego z ciekawszych tego typu zabytków kultury żydowskiej w granicach województwa śląskiego.
Cmentarz wraz z domem pogrzebowym zlokalizowany jest przy ulicy Katowickiej. Gdy powstał znajdował się poza granicami Pszczyny. Ponieważ kirkut jest rytualnie miejscem nieczystym, dlatego winien być sytuowany powyżej 25. metrów od zabudowań.
Należy tu pamiętać, że żydzi inaczej niż chrześcijanie traktują miejsce pochówku. Cmentarz jest przypisany na stałe zmarłym, a grób dopóki znana jest jego lokalizacja, nie może być naruszony.

Członkowie pszczyńskiej gminy żydowskiej do tego czasu powstania nekropolii pszczyńskiej chowani byli na kirkucie w Mikołowie i Żorach. Dopiero, gdy w Prusach na terenie których znajdowała się wówczas Pszczyna, ukazało się rozporządzenie królewskie nakazujące grzebania zmarłych wyznania mojżeszowego we własnych cmentarzach w przypadku, gdy rodziny żydowskie mieszkają dalej, niż jedna mila od kirkutu. Sprawa stała się o tyle paląca, że niedostosowanie się do rozporządzenia groziło wydaleniem z miejsca zamieszkania.

Tak więc trzech pszczyńskich żydów zakupiło w imieniu Gminy Żydowskiej 20 kwietnia 1814 parcelę, a w roku 1816 został on oficjalnie przeznaczony do celów pochówkowych, a sądząc po numeracji znajdującej się z tyłu macew, najprawdopodobniej na pszczyńskim kirkucie musiało znajdować się 500 do 550 grobów.

W roku 1830 powstało bractwo pogrzebowe: Chewra Kadisza, które między innymi zajmowało się przygotowywaniem ceremonii pogrzebowych, rytualnym myciem zwłok oraz owijaniem ciała w całun. Bractwo sprawowało należyty nadzór nad cmentarzem i dbało o to, by każdy bez względu na status społeczny i finansowy miał należyty pogrzeb.

Do naszych czasów kirkut dotrwał niezniszczony mimo działań wojennych. Po jej zakończeniu nie odbywały się już na nim pochówki, mimo, że pozostało jeszcze w Pszczynie około 200 Żydów. Ostatni znany nam pochówek Lizzy Schindler odbył się 7.10 1937 roku, dotychczas sądzono, że ostatnią pochowaną był Johana Baer w dniu 7.października 1936 r. Ostatecznie w roku 1959 został zamknięty do celów pochówkowych.

Pszczyński kirkut otoczony jest murem z furtkami po obu stronach ceglanego domu pogrzebowego (nazywany jest: dom mogił- bet kwarot, dom życia- bet chaim lub dom wieczności- bet olam) zbudowanego na planie zbliżonym do kwadratu. Powstał najprawdopodobniej w poł. XIX w., ponieważ stylistycznie nawiązuje do historyzmu i eklektyzmu. Fasadę budynku zdobią cztery pilastry z otynkowanymi płycinami, między pilastrami znajdują się bramy i symetrycznie rozstawione dwa okrągłe okna. Pozostałe ściany są ślepe. Budynek zdobią dekoracyjne gzymsy i pseudo attyka. Niestety wewnętrzny wystrój nie zachował się.

Sam kirkut charakteryzuje się różnorodnością sztuki sepulkralnej. Najstarsze z zabytków mają formę prostą i skromną dekorację z hebrajskimi epitafiami wykutymi najczęściej w piaskowcu. Na młodszych XIX wiecznych zauważamy bogatsze dekoracje, piękne pilastry, bordiury. Nagrobki z przełomu wieków charakteryzuje największa różnorodność form zaczerpnięta z ówczesnej sztuki europejskiej. Następuje przenikanie się symboliki, czego niezwykłym przejawem jest macewa z tzw. „aureolą promienistą”, która nie występuje w kulturze żydowskiej, a właśnie w chrześcijańskiej. Podobnie rzadko spotykany symbol maku przynoszącego sen, tu oznaczający śmierć, na pszczyńskich macewach występuje aż trzykrotnie.

Takie przenikanie się kultur w ornamentyce nagrobków jest cenną informacją o przemianach społecznych i kulturowych, jakim ulegała społeczność żydowska na przestrzeni wieków również w Pszczynie. Na początku XX wieku mocny akcent w ornamentyce nagrobnej zaznaczyła secesja ze swoim nawiązaniem do flory. Na kirkucie pszczyńskim widać więc charakterystyczne wieńce i pęki kwiatów otaczające szczyty macew. Nagrobek Flory Siller z 1892 r. jest pięknym przykładem wykorzystania motywu kwiatów i nawiązaniem do imienia zmarłej. W okresie międzywojnia powstało najmniej obecnych zabytków, najczęściej przybierały formę stel o charakterystycznej dla okresu modernizmu prostocie.
Napisy wykute na macewach były początkowo tylko w języku hebrajskim, z czasem w dwóch językach: w hebrajskim i niemieckim, a ostatnie macewy posiadają epitafia tylko w języku niemieckim.
Rozmieszczenie macew jest przejrzyste i można śmiało podzielić cmentarz na kwatery. Po inwentaryzacji kirkutu Piotr Piluk zaproponował następujący podział:

Kwatera „A” - najstarsza, znajdująca się na końcu obiektu. Znajdują się tam macewy z XIX w. w tym najprawdopodobniej najstarsza z 1816 r. oraz nieliczne obeliski i oryginalne formy nagrobne.

Kwatera „B” - niewielka kwatera w północno-wschodniej części cmentarza z macewami 3 i 4 ćwierci XIX wieku z bardzo interesującymi walorami historyczno- artystycznymi.

Kwatera „C” - nieregularna, znajdująca się pod płotem pomiędzy najstarszą kwaterą a kwaterą z XIX- XX w. Stanowi część kwatery „D” .Jest kwaterą dziecięcą.

Kwatera „D” - o bardzo regularnym układzie, z najokazalszymi nagrobkami, przeważnie są to obeliski.

Kwatera „E” - kwatera nieregularna, najmłodsza z małą ilością grobów. Tam to znajduje się obelisk rabina Dawida Raua.

Żydów w Pszczynie w stosunku do liczby mieszkańców nie było zbyt wielu. Z monografii Ludwika Musioła wiemy, że w roku 1787 w Pszczynie było 85 żydów, ale już w roku 1910 Pszczyna liczyła 227 osób wyznania mojżeszowego, gdy w roku 1922 znalazła się w granicach państwa polskiego, wielu żydów identyfikujących się z niemieckością wyjechała z Pszczyny, w której pozostali jedynie ludzie starsi, dość zamożni o orientacji proniemieckej w liczbie 60 osób, a w roku 1931 mieszkało tu 83 żydów, głównie z Królestwa Kongresowego i Galicji.

Dzięki temu, że kirkut to miejsce, które należy pozostawić samemu sobie i leżącym na nim zmarłym, na pszczyńskiej nekropolii można do dzisiaj znaleźć groby jednych z pierwszych mieszkańców naszego miasta wyznania mojżeszowego oraz ludzi wybitnych mieszkających lub działających w Pszczynie, takich jak: rabin Dawid Rau, Samuel Skutsch, który przyczynił się do zorganizowania gminy żydowskiej w Pszczynie i był radnym miasta w 1856 r., pierwszy rzezak Moritz Katschinsky, Fedor Muhr i jego ojciec Abraham, który osiadł w Pszczynie przyjmując obywatelstwo miasta w 1802 roku i prowadził tu destylację. Wydał w 1812 r. „Jerubaal”- broszurę o reformie stosunków żydowskich w królestwie pruskim. Fedor początkowo prowadził interesy ojca, by stać się z czasem przewodniczącym rady miejskiej. Jego brat Juliusz Muhr był artystą malarzem, a jego obrazy można znaleźć w muzeach Zurichu i Winterthuru. Namalował portret Gottsmanna, który zawisł w pszczyńskim ratuszu. Spoczywają tu też szczątki rodziny Bielszowkich- przodków Juliusza Bielszowskiego właściciela fabryki włókienniczej w Łodzi, oraz rodów Friedlaenderów, Sachsów, Khonów, Simonów.




tekst/ foto: Agnieszka Kiełbas- Mateja (infopres.pl)

akm